Architektura Rzeszowa

Zachowana zabudowa śródmieścia Rzeszowa, stolicy Podkarpacia, pochodzi w większości z XIX oraz przełomu XIX i XX wieku i nawiązuje przeważnie do klasycyzmu, można tam jednak odnaleźć także style takie jak secesja, neogotyk, modernizm czy art déco.

Najstarszą zachowaną budowlą Rzeszowa jest gotycki kościół farny pw. św. Wojciecha i Stanisława, z zachowanymi i odrestaurowanymi niedawno gotyckim prezbiterium i nawą główną, datowany na 1430 r., a przebudowany gruntownie w końcu XVII wieku w stylu barokowym z fundacji Lubomirskich. Dobudowano wówczas nawy boczne oraz wieżę dzwonnicy projektu Jana Chrzciciela Belottiego. Na początku XX w. istniał projekt przebudowy kościoła w stylu silnie nawiązującego do dojrzałego gotyku historyzmu.

Rozpoznawalnym zabytkiem Rzeszowa jest zamek, pochodzący z czasów Ligęzy i Lubomirskich. Będący w opłakanym stanie zamek sprzedał władzom austriackim pod koniec XVIII wieku ostatni z Lubomirskich, po czym przeniósł się do swoich rodzinnych posiadłości w Rozwadowie. Zamek był w tak fatalnym stanie, że podjęto decyzję o jego wyburzeniu i rekonstrukcji. Oprócz oryginalnych murów obronnych z bastionami, pochodzących z pierwszej połowy XVII wieku oraz zrekonstruowanej według pierwotnego projektu wieży zamkowej, pokrytej hełmem, bryła zamku powstała w 1906 r., jest więc dość swobodną rekonstrukcją byłej rezydencji magnackiej, podniesioną w stosunku do pierwowzoru o piętro i silnie usystematyzowaną w porównaniu z tą widoczną na planach Wiedemanna, a także dostosowaną do potrzeb nowego użytkownika: Sądu Okręgowego.

Jedyną pozostałością dawnej świetności założenia zamkowego jest będąca w fazie zupełnego zniszczenia kordegarda (dawna wieża bramna, wartownia), jedna z dwóch, strzegących w okresie świetności wjazdu na teren posiadłości zamkowej. Znajduje się ona pomiędzy ul. Zamkową i al. Pod Kasztanami, na terenie dawnych ogrodów i byłego parku zamkowego, które, wobec skrajnego zaniedbania w okresie ostatniego pana na zamku i późniejszym, przejął w II. poł. XIX w. magistrat rzeszowski i sprzedał w drodze licytacji bogatszym mieszczanom, przeznaczywszy wcześniej odpowiednimi zapisami urzędowymi pod zabudowę domami willowymi „w stylu szwajcarskim”, z których większość ma charakter zabytkowy.

Reprezentacyjnym historycznym deptakiem Rzeszowa jest ul. 3 Maja, zwana dawniej Pańską, łącząca Plac Farny z zamkiem Lubomirskich. Historycznie pierwsza („brukowana” jeszcze belami drewnianymi) utwardzona ulica miasta, pochodząca najprawdopodobniej z czasów budowy pierwszego zamku w Rzeszowie. Przy niej znajduje się wiele zabytkowych budowli, z których najstarszą jest kompleks budynków popijarskich z połowy XVII wieku, projektu Tylmana z Gameren oraz Jana Belottiego, wybudowany z fundacji Ostrogskich i Lubomirskich, z kościołem św. Krzyża oraz zabudowaniami jednej z najstarszych w Polsce szkół średnich – kolegium pijarów (I Liceum Ogólnokształcące) oraz budynków poklasztornych z dziedzińcem, w czasach zaborów będących siedzibą władz cyrkułu (województwa) rzeszowskiego, a należących do Muzeum Okręgowego w Rzeszowie. W salach Muzeum zachowały się malowidła ścienne ze scenami biblijnymi, m.in. w Wielkim Refektarzu.

Z budowli zabytkowych w Rzeszowie wymienić należy jeszcze wczesnobarokową bazylikę Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (oo.bernardyni) z fundacji Mikołaja Spytka Ligęzy, której budowę ukończono ok. 1640, z renesansowym, alabastrowym ołtarzem głównym przedstawiającym zdjęcie z Krzyża i kaplicą patronki Rzeszowa, Matki Bożej Rzeszowskiej, z uchodzącą za cudowną gotycką statuą Maryi i Dzieciątka, pochodzącą ze szkoły Wita Stwosza.

Na osi widokowej zbiegu ul. 3 Maja i Zamkowej, znajduje się budynek Banku PKO BP SA (dawnej Komunalnej Kasy Oszczędności, 1908), autorstwa lwowianina Jana Perosia będący wyjątkową mieszaniną rozmaitych stylów architektonicznych, dość charakterystyczną dla okresu poszukiwań i „niepokojów” Młodej Polski wyrażonej we wzorach architektonicznej secesji.

Zabytkiem, który nie przetrwał w niezmienionej formie do naszych czasów, jest kościół poreformacki, pełniący funkcje kościoła garnizonowego. Projektowany przez Jana Bellotiego z fundacji mieszczanina, a najprawdopodobniej burmistrza Rzeszowa Aleksandra Passakowicza z 1709 kościół, wraz z klasztorem reformatów został uroczyście poświęcony 21 września 1722. W kościele pochowana jest Marianna z Bielińskich Lubomirska, o czym zaświadcza stosowne epitafium. Odkryto tam pod warstwą farby i tynku cenne malowidła z czasów powstania świątyni[120]. Klasztor reformatów istniał 65 lat. 11 maja 1787, dekretem zaborcy austriackiego, przeszedł na własność Monarchii Austriackiej. W 1808 w przebudowanym gruntownie klasztorze urządzono szpital wojskowy, zaś w kościele magazyn, a w zabudowaniach klasztornych piekarnię, z kolei przyklasztorny ogród zamieniono na park miejski (Ogród im. Solidarności). W okresie międzywojennym budynkowi kościoła, po przeróbkach zacierających dawny styl architektoniczny, przywrócono funkcje sakralne jako kościołowi garnizonowemu. Zabudowania przebudowanego na magazyn byłego klasztoru, służące jako magazyny wojskowe do lat 90. XX w., spłonęły w połowie lat 90. XX w. i nie zostały dotąd odbudowane.

Innym zabytkiem, który zachował tylko zewnętrzne pierwotne cechy, jest Synagoga Staromiejska z 1610. Zniszczona i spalona przez hitlerowców w czasie II wojny światowej, odbudowana w latach 60. XX w., mieści Archiwum Państwowe w Rzeszowie.

Zakończyła się przebudowa i modernizacja rzeszowskiego rynku, który jest głównym placem i sercem miasta. Tam znajduje się wejście do rzeszowskich podziemi, a obok neorenesansowy, z elementami neogotyckimi ratusz, przebudowany i nadbudowany od strony wschodniej w 1896, w nadbudowanej części dodano podcienia, balkon oraz duże renesansowe okno sali obrad, stylizując tę część na jeden z charakterystycznych fragmentów krakowskich Sukiennic.

Struktura miasta ulega przemianom i Rzeszów przemienia się w ośrodek bardziej przestrzenny, zielony i estetyczny. Centrum miasta zostało odrestaurowane: wyeksponowano zabytki i wartościowe obiekty, przywracając im niekiedy przedwojenny charakter, poprzednio zatarty przez przebudowy w czasach socjalizmu. Dotyczy to np. fasady budynku Teatru im. Wandy Siemaszkowej. Na wielu osiedlach powstają bloki mieszkalne, apartamentowce, a także nowa zabudowa jednorodzinna i szeregowa. Na poprawę estetyki miasta wpływało ogłaszanie konkursów na projekty rozmaitych obiektów (np. Millennium Hall, Galeria i Hotel Rzeszów, nowy budynek Uniwersytetu Rzeszowskiego oraz Politechniki Rzeszowskiej), choć wciąż, poza biurowcem rzeszowskiej Polfy-ICN miastu brakowało wybitnych realizacji architektonicznych.

Rok 2014 to oddanie do użytku najwyższego budynku miasta, 18-kondygnacyjnego apartamentowca klasy A – pierwszego budynku z projektu pn. „Capital Towers”. Rozpoczęły się prace przy budynku obok wieżowca, będącego kontynuacją ww. projektu.

W związku ze zgłaszanym przez inwestorów zapotrzebowaniem na powierzchnie biurowe o wysokim standardzie, w 2013 r. rozpoczęto budowę 14-kondygnacyjnego biurowca klasy A (SkyRes Warszawska) wraz z zapleczem mieszkaniowym i parkingowym.

W styczniu 2015 r. inwestycja ta została zauważona podczas III Międzynarodowej Gali CEE Shared Services and Outsourcing Awards 2015, podczas której Miasto Rzeszów otrzymało nagrodę główną w kategorii „Wschodząca Gwiazda Outsourcingu w Polsce”. Inwestycja została oddana do użytku w 2015 r. Ponadto firma „Developres” pracuje już obecnie nad kolejnym obiektem biurowym „SkyRes Lubelska” o powierzchni 17 tys. m² – w tym samym rejonie. Biurowiec będzie przylegał do nowo wybudowanego zaplecza mieszkaniowego.