Nowy Sącz

Początkowo osada w miejscu dzisiejszego Nowego Sącza nosiła nazwę Kamienica. Nazwa miasta aktem lokacyjnym nadanym przez Wacława II (8 listopada 1292 roku), została przeniesiona z sąsiadującego Sandecz – Sącza (dzisiaj Starego Sącza). Aby odróżnić od poprzedniego miasta, dodano przymiotnik „Nowy”, a miasto zaczęło nosić nazwę „Nova Sandecz”.

Z noty o autorze:

„…Ks. Jan Sygański był gorliwym kapłanem i zakonnikiem, ale do historii przeszedł przede wszystkim jako dziejopis Kościoła, a w odniesieniu do Sądecczyzny jako wybitny badacz jej przeszłości.(…) „Nowy Sącz jego dzieje i pamiątki dziejowe” były drugą sądecką publikacją ks. Jana Sygańskiego wydaną na sześćsetlecie śmierci księżnej Kingi – Pani Sądeckiej oraz na takiż sam jubileusz założenia Nowego Sącza. Jak napisał profesor Henryk Barycz: „Studium nie miało zupełnie charakteru i posmaku dzieła jubileuszowego.(…) składało się z trzech organicznie powiązanych części. Część pierwsza opowiadała o początkach Sądecczyzny do końca wieku XIII stanowiąc jakby tło dla właściwej ekspozycji; druga przedstawiała założenie miasta, jego rozkwit i upadek do czasu przyłączenia do Austrii; część ostatnia ukazywała historię zabytkowych budowli świeckich i kościelnych jako też działających przy nich organizacji.

Studium ks. Jana Sygańskiego stanowiło początkowy i od razu poważny krok na drodze do poznania historii Nowego Sącza, będąc pierwszym całościowym zarysem dziejów miasta. Wartość tego niezwykle ważnego dzieła podnosi fakt, iż przy jego pisaniu Autor wykorzystał liczne rękopisy (niektóre nie zachowane do dzisiaj) znajdujące się w archiwum miejskim w Nowym Sączu, archiwum biskupim i krajowym we Lwowie, archiwum oo. Augustianów w Krakowie oraz w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie.„

Publikacja ta, będąca pracą historyczną, została jednocześnie napisana bardzo pięknym i przestępnym językiem. Dzięki temu, mimo że od pierwszego jej wydania minęło ponad sto lat, jest niezastąpionym źródłem wiedzy, pełnym mało znanych powszechnie ciekawostek o historii Nowego Sącza.

Powyższy opis pochodzi od wydawcy.

We wstępie

Powodem napisania przewodnika po zabytkach i miejscach historycznych Nowego Sącza stała się potrzeba przedstawienia obrazu miasta w nowym, bardziej aktualnym ujęciu. Wynika ona zarówno ze znacznego w ostatnich latach rozwoju wiedzy o przeszłości Nowego Sącza, jak również ze zmian, jakie dokonały się w związku z renowacją różnego rodzaju obiektów zabytkowych. Oprócz tego autor przewodnika uznał za konieczne poszerzenie tradycyjnej listy zabytków o miejsca nowe, ale ważne dla kultury materialnej i duchowej Nowego Sącza, przede wszystkim o nowoczesne kościoły, powstałe głównie na obrzeżach Nowego Sącza. Publikacja Nowy Sącz – przewodnik śladami przeszłości składa się z czterech części. Pierwsza zawiera syntetyczny rys dziejów Nowego Sącza do czasów obecnych; druga prezentuje najważniejsze obiekty historyczne usytuowane na osi urbanistycznej: zamek – dworzec kolejowy; trzecia zapoznaje z obiektami historycznymi w peryferyjnie położonych osiedlach; czwarta zawiera wykaz miejsc pamięci narodowej objętych patronatami szkół. Całość została wzbogacona zdjęciami współczesnymi, jak również archiwalnym materiałem ikono-graficznym pochodzącym głównie z zasobów Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu. Warstwę treściową przewodnika uzupełnia wybór bibliograficzny, ułatwiający zainteresowanym pogłębienie wiedzy o przeszłości naddunajeckiego grodu. Niesygnowane uzupełnienia pisane kursywą pochodzą od autora; pozo-stałe zostały opatrzone niezbędną informacją źródłową. Przy pisaniu niniejszego przewodnika autor korzystał z tekstów własnych. Rozdział pierwszy powstał w oparciu o książkę Historia Nowego Sącza (2017), natomiast fragmenty rozdziału drugiego z uwzględnieniem treści zawartych w publikacjach: Kościół i parafia św. Kazimierza w Nowym Sączu (2003), Kościół kolejowy i parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa w Nowym Sączu (2007), Ratusz w Nowym Sączu (2009), Ulica Jagiellońska w Nowym Sączu – mieszkańcy i zabudowa (2014), Bazylika Świętej Małgorzaty (2016).

Wydanie przewodnika było możliwe dzięki życzliwości wielu osób. Na szczerą wdzięczność autora zasłużyli sobie: Pan Robert Ślusarek – dyrektor Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu, Pan Profesor Julian Dybiec – Uniwersytet Jagielloński, Panie Iwona Droździki Marta Treit – Sądecka Biblioteka Publiczna, Maria Marcinowska, Edyta Ross-Pazdyk i Beata Wierzbicka – Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu, Panowie Bartłomiej Czech, Piotr Droździk, Kazimierz Falowski, Piotr Mikołajczyk, Zbigniew Muzyk, Józef Stec, Sławo-mir Sikora i Włodzimierz Waląg, a przede wszystkim Piotr Tengowski oraz Marek Urban – dyrektor Zakładu Offsetowego firmy Flexergis, dzięki które-mu niniejsza publikacja mogła ukazać się drukiem.

Leszek Migrała

I. Rys historyczny miasta

Okres staropolski

Nowy Sącz zalicza się do najstarszych miast w Małopolsce. Został założony 8 listopada 1292 r. przez Wacława II Czeskiego; powstał na terenie biskupiej wsi Kamienica, w zamian za którą dotychczasowy właściciel otrzymał miasto Biecz. Zasadźcami (organizatorami) miasta w widłach rzek Dunajca i Kamienicy byli Bertold i Arnold z braćmi – synowie starosądeckiego wójta Tyrmana. Naddunajecki gród został założony na prawie magdeburskim. Posiadał samorząd -radę miejską na czele z burmistrzem oraz ławę sądową, której przewodniczył wójt. Na mocy przywileju lokacyjnego mieszkańcy nowo założonego miasta otrzymali do zagospodarowania obszar 72 łanów frankońskich (jeden łan frankoński = ok. 24 ha), a ponadto 100 łanów w celu karczunku i założenia wsi podmiejskich, prawo do targu i tygodniowego jarmarku na św. Małgorzatę oraz urządzenia mennicy. Nowo założone miasto było siedzibą kasztelana, a od czasów Kazimierza Wielkiego także starosty grodowego, któremu podlegały w powierzonym przez króla zakresie sprawy wojskowe, sądowe, skarbowe i dóbr monarszych. Miasto średniowieczne obwiedzione było murami, w które wkomponowany był zamek. Dostęp do grodu wiódł przez trzy bramy: Krakowską, Węgierską i Młyńską. Stosunkowo późny element w architekturze miasta stanowiło przedbramie, wybudowane przed Bramą Węgierską na polecenie króla Zygmunta II Augusta, będące rodzajem umocnienia ubezpie-czającego najbardziej dostępny pod względem terenowym odcinek murów.