Historia Lubartowa

29 maja 1543 Zygmunt I Stary zezwolił Piotrowi Firlejowi na założenie miasta na gruncie wsi Szczekarkowa i Łucki, nazwanego od herbu Firlejów – Lewart, Lewartowem. Prywatne miasto szlacheckie Lewartów położone było w drugiej połowie XVI wieku w powiecie lubelskim w województwie lubelskim.

Za rządów Mikołaja, syna Piotra – kalwina i wodza innowierców małopolskich sprowadzono wysoko wykwalifikowanych rzemieślników z Francji, Niemiec i Holandii, jak również hodowców bydła, którzy znacząco przyczynili się do rozwoju miasta. Pod koniec XVI w. Lewartów był ośrodkiem ruchu reformacyjnego. Założone tam przez Mikołaja Kazimierskiego gimnazjum ariańskie zasłynęło w całej Rzeczypospolitej. Jego rektorem był Wojciech z Kalisza. W 1580 odbył się synod braci polskich.

Później miasto wielokrotnie zmieniało właścicieli. Na początku XVIII w. byli nimi Sanguszkowie, którzy przyczynili się do dalszego rozwoju miasta: przebudowali pałac, wybudowali dwa barokowe kościoły oraz kilka kamienic. Na prośbę Pawła Karola Sanguszki (rzekomo protoplastą jego rodu miał być Lubart, syn wielkiego księcia litewskiego – Giedymina) August III, przywilejem z 22 listopada 1744, wydał zgodę na zmianę nazwy miasta na Lubartów (nazwa używana jest do dzisiaj), nadał herb oraz odnowił prawa miejskie.

Gmina żydowska była już zorganizowana w XVI w. Posiadała dwa cmentarze (stary i nowy). W 1819 utworzono nowy kirkut, który ostatnio uporządkowano, a z pozostałych macew utworzono lapidarium. Z nagrobków można wywnioskować, iż gmina żydowska była zamożna. Drugi cmentarz pochodzący z XVII w. nie zachował się.

Okres zaborów

Po rozbiorach Polski Lubartów znalazł się pod zaborem austriackim, a od 1815 pod zaborem rosyjskim. W okresie powstania listopadowego w 1831 roku niedaleko Lubartowa miała miejsce bitwa. W okresie powstania styczniowego w 1863 roku niedaleko Lubartowa również została stoczona bitwa.

W XIX wieku kilkakrotnie wybuchały pożary (1831, 1838 i 1846). Dopiero w 1866 miasto uzyskało status miasta powiatowego. W 1912 działało tutaj siedem zakładów przemysłowych (cztery olejarnie, dwa młyny oraz browar). Wartość ich produkcji wynosiła ponad 65 tysięcy rubli.

Okres II RP

W 1922 r. w mieście rozpoczęła działalność huta szkła.

II wojna światowa

W 1939 Żydzi stanowili ponad 50% ludności Lubartowa. W 1942 żydowskich mieszkańców miasta wywieziono do obozów zagłady w Bełżcu i Sobiborze.

1 września 1943 oddział Gwardii Ludowej (dowódca – Ryszard Postowicz „Murzyn”) przeprowadził akcję likwidacyjną Konstantego Burki – dyrektora szpitala w Lubartowie, który współpracował z Gestapo. W lipcu 1944 miasto zostało wyzwolone przez żołnierzy Armii Krajowej.

W wyparciu wojsk niemieckich, w 1944 formowała się tu 4 Brygada Saperów 2 Armii Wojska Polskiego (upamiętniała to tablica na ul. Poprzecznej).

Okres powojenny

W Lubartowie działał do lat 90. XX w. oddział Zakładów Radiowych im. M. Kasprzaka w Warszawie, później Zakłady Wytwórcze Magnetofonów „Unitra-Lubartów”, znany z takich wyrobów jak RP-701, Wilga, Finezja, Condor.